Kişi anlama gücünü yitirme konumuna düşebilir. Fikri yüksek kavramlara yöneltmeden bir konuyu medarı ile bilemezsin. Bu demektir ki fikrin ve inancın bütünlüğünü bozmadan ona el vermiş olasın ve akletmiş olasın! Anlama düzeyimiz ve anlama biçimimiz! Bunlar aynı şeyler değildir. Kişinin anlama düzeyi sanıldığından daha yüksek olabilir ama anlama biçiminde bir yetkinlik yoksa o yüksek düzey kişiyi sarsılmaz sonuçlara götürmeyecektir. Biçim ve düzey konusunu örneklendirelim; oturduğun dairenin üst katında komşunun çocuğu koşup duruyor, oyuncaklarını sert kullanıyor, haliyle alt katta ses olacaktır. Bu ses bazen gürültüye dönüşebilir. Şimdi anlama düzeyi yüksek olan şöyle diyecektir: “Böyle şey olamaz, bu insanlığa aykırıdır. Bu bir site apartmanıdır, sen bunu tek başına mı kullanıyorsun, bu bir hukuksuzluktur, beni kimsenin rahatsız etmeye hakkı yoktur, zabit tutulmalı, şikâyet edilmeli vb.” Görüldüğü gibi, burada ailenin rahatsızlığından dolayı haklı bir söylem söz konusudur fakat biçim düzeyi yüksek olanın anlayışı şudur: “Mümkündür, komşunun çocuğu koşup oynuyor, komşudur vb.”
Eğer sunum yetkin değilse sunucu belâgatını kaybeder. Dedik ki anlama düzeyi ile anlama biçimi ayrı şeylerdir, anlama düzeyi yüksek olur ama anlama biçimi yetkin olmayabilir. Bunun tersi de geçerlidir. Peki, hangisi kişiye mesafe kat ettirir? Eğer yüksek düzeyde anladığın bir şeyi, kutsal olanla delillendirmiyorsan, o anlayışın sana bir yararı olmayacaktır. Delillendirme denilen şey, anlayış mahallinde biçimlendirmedir. İslâm tarihinden bir örnekle meselenin anlaşılmasına yardımcı olalım, öyle ki beyanımız zinde olsun. “Gadîr-i Hum” meselesi bu konuya en güzel örnektir. Hz. Peygamber’in “Vedâ haccı”ndaki “Gadîr-i Hum” olayını yüksek düzeyde anlayabilirsin ama Kur’an’a dayalı bir biçimlendirmen yoksa bu anlayışın sonuç getirmez. Beklenen hakikatten seni uzağa düşürür fakat meseleyi Kur’an’a göre biçimlendirmişsen, anlama düzeyin az olsa bile, konuyu hemen kavrar ve mesafe kat edersin; çünkü dinde muhakeme ve delil, sağlam bir inanca ulaşmanın asıl parçalarıdır.
Muhakeme, gücünü delilden alır. İslâm’da delil, akıl ve peygamberdir. Verdiğimiz örneklerde görüldüğü gibi bazı meselelerde iş sadece bilgi düzeyinin yüksekliğiyle çözülmüyor, biçimsellik de şart oluyor. Mevlânâ’ya; (ö. 672/1273) “Ârif kimdir” diye sormuşlar; cevabında, “Agâh olandır” demiştir. Yani anlayan, bilen, anladığına yol bulan! Bir hakikati gereği gibi anlayamamak, onun yokluğuna delil sayılmaz. Anlama meselesinin yüksek veya düşük oluşu, biraz da kişinin iç tutumuyla ilgilidir. Bir insanın iç tutumu anlama tarzından etkilenir. Bir realitenin var olmasının önemi kadar, bizim o olguya karşı tutumumuz da önemlidir. Bu durum en sonunda bilinçli toplumun iç dünyasını hazırlar. Bunu da unutmamak gerek; inancı tanımakla onu gerçekleştirmek ayrı şeylerdir. Anlama meselesinde kavramların ne olduğunu bilmek de etkin bir haldir. Kavram kargaşası varsa orada bir tıkanıklık oluşur. Her bilincin bir düzeyi vardır, bunu başlıklar halinde sunuyorlar, meselâ; “uyuyan bilinç”, “bilincin rüyası”, “yaratıcı bilinç” vb. Bunlar birer bilinç katmanlarıdır, o halde bilince ateş düşmeli ki anlama düzeyi yükselsin, biçimlensin, bir fonksiyon kazansın.
Şöyle bir soru sorulabilir: “Kişi neden derin konuları anlayamaz?” Yukarıda buna cevap verilmeye çalışılmıştır. Etkin olmasa bile verilenler birer cevaptır fakat yine de bazı güzîde cevaplar vermek gerektir. Anlayamamanın psikolojik sebebini de göz önünde tutmak lazım. Derin konulara anlayamıyor; çünkü derin konularda nur perdeleri var, bu ona engeldir. Neden güneşe net bakılmıyor; çünkü gözler zayıftır, ışığın şiddeti buna mânidir. Anlama düzeyi biraz da kişinin etkilenme düzeyidir. Eğer bütünden koparsan o şeyin anlamını yitirirsin, o şeyin hakikat olma niteliği kaybolur. Anlamayı kaldıran bir etken öğrenme kabiliyetini de öldürür. Kişinin tefekkürde bütünden kopması, anlamayı kaldıran bir etkendir. Anlamaya ihtiyaç duymak lazım, böyle bir duyum hangi aşamanın adıdır? Yeteneğe hazır oluşun! Nasıl ki göz her şeyi bir olunca görmeye başlar, bunun gibi! Ayrıca anlama biçimimizi tanımlamak, ilim ile mantıksal boyutta tanışmak, derinlik ve fikri yüceliğe hürmet vb. Bunların hepsi anlayabilmeye hazırlıktır. Hazırlık sonunda kişide görüş menzili oluşur, böylece görüşlerimiz yücelince, tanıyışımız ve seçimimiz isabet bulacaktır, derinlik ve fikri yücelikleri kavrayabileceğiz.
